De initiatieven, ondernemers en innovaties in de voedselketen buitelen over elkaar heen. Iedere zichzelf respecterende stad heeft straks zijn eigen voedselcollectief, voedselvisie, boerenmarkt of zelfs markthal. We komen om in de kromme komkommers en de zeewierburgers. Maar waar leidt dit allemaal toe? Wat brengt precies de noodzakelijke omslag teweeg naar een gezond en duurzaam voedselsysteem? En welke van al die initiatieven maken echt het verschil en hoe help je die versterken? Allemaal vragen die aan de orde komen in de meerdaagse masterclass voedseltransitie die ik deze zomer samen met de Erasmus Universiteit organiseer.
Jan Rotmans, hoogleraar transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit omschrijft transities als “een ingrijpende en onomkeerbare kanteling van systemen in de samenleving, op weg naar een duurzamere samenleving”. Vanuit Urgenda, mede opgericht door Rotmans, heb ik jarenlang de voedseltransitie vorm en inhoud proberen te geven. Door vele tientallen koplopers, initiatiefnemers en ondernemers te helpen met opschaling, contacten, publiciteit en financiering. Door het begrip duurzaam voedsel te laden en door te werken aan het steeds verder versterken van de voedselbeweging: al die consumenten, ondernemers, beleidsmakers, journalisten, koks, jongeren en andere duurzame doeners en denkers die in de praktijk die omslag kunnen bewerkstelligen.
Lees ook: Expert voedseltransitie Joel Salatin: “Vegetarisch dieet is niet gezond voor mens en planeet.
Kenmerkend aan een transitie is dat hij zo zijn eigen dynamiek en ritme heeft. Dat maakt sturen lastig. Alle transitiemanagers ten spijt, en ik ben er zelf ook één, denk ik dat er aan zo’n transitie niet zo gek veel te managen valt. En zeker niet van bovenaf. Je kunt wel processen die overal in de samenleving ontstaan versnellen, belemmeringen wegnemen, beweging creëren. En kijken of je vanuit een gezamenlijke visie, acties en strategie, meer kunt bereiken.
De wegbereiders van deze nieuwe tijd zijn doorgaans kleine initiatieven. Onder de oppervlakte, soms nauwelijks waarneembaar, worden innovaties en ontwikkelingen zichtbaar. In het mooiste geval ontwikkelen al die kleine initiatieven zich tot een grote golf die het discours permanent verandert. Een mooi voorbeeld van een partij die de voedselketen in beweging heeft gezet is nog altijd Willem & Drees. In 2009 begonnen als twee mannen die groenten van lokale herkenbare telers wilden verkopen in de supermarkt. Met meer verstand van marketing dan van distributie, zo geven zij zelf ook toe. Maar met een goed gevoel voor de tijdgeest. Inmiddels is er geen supermarkt meer die zijn eigen telers niet af en toe in het zonnetje zet. En kenden we een jaar of zeven geleden alleen nog maar de appels Elstar en Jonagold, door toedoen van Willem, Drees en vele anderen worden we inmiddels overspoeld met klinkende namen als Braeburn, Dalinco, Wellant, Rembrandt of Pink Ladies.
Enfin, dit klinkt dit nog allemaal heel erg gezellig en vrijblijvend. Laten we even stilstaan bij de noodzaak van de voedseltransitie. Feit is dat we ons eten produceren en consumeren op een manier die we als aarde niet kunnen volhouden. Nu al zijn er tekenen van achteruitlopende bodemvruchtbaarheid, een dreigend tekort aan fosfaat, een gebrek aan schoon water en uiteraard klimaatverandering. Maar liefst 18% van de wereldwijde CO2-uitstoot is te wijten aan onze voedselproductie. En dan laten we andere problemen als obesitas en welvaartsziekten, honger, mestproblematiek, dierenwelzijn of het loon van boeren nog maar even buiten beschouwing.
Allemaal uitwassen van een landbouwsysteem dat gedreven wordt door prijs, door efficiënte en grootschalige productie én door de macht van een handjevol spelers in de voedselketen. Deze problemen zijn al lang niet meer grootschalig op te lossen. Simpelweg omdat ze niet bestreden kunnen worden door dezelfde structuren als die ze veroorzaakt hebben. We moeten dus nieuwe structuren ontwerpen, innovatief gaan denken en op een radicaal andere manier gaan eten en eten produceren. En dan moeten innovatieve producten niet alleen bedacht worden, ze moeten ook nog gekocht worden.
Of, zoals de vele vernieuwende voedselcollectieven die afgelopen jaar zijn ontstaan, voldoende volume te creëren zodat er in de handel ook wat verdiend kan worden. Er moet dus een nieuw speelveld ontstaan, waarbij vernieuwende initiatieven groter kunnen worden en druk op de bestaande keten kunnen uitoefenen. Ik ben geen aanhanger van complottheorieën, maar machtige spelers geven doorgaans hun invloed niet vrijwillig uit handen. Hoe zeer McDonalds wellicht zijn best doet om te veranderen, deze gigant komt pas echt in beweging als de concurrent, in dit geval Chipotle, marktaandeel wegsnoept met haar gezondere aanbod.
Lees ook: Amerikaanse jongeren ruilen McDonald’s massaal in voor gezondere, duurzamere ketens
Op dit mechanisme – innovatieve spelers die druk op de bestaande keten uitoefenen – hebben we wel degelijk invloed. We kunnen de duurzame en gezonde golf versterken door regels te versoepelen, kleine vernieuwende ondernemers helpen met opschalen door publiciteit, financiering en contacten en er met elkaar voor zorgen dat al die vernieuwende producten ook gekocht gaan worden. Door – je raadt het al – een groep vernieuwende consumenten, bedrijven of de overheid. Deze vernieuwingsbeweging zal in staat blijken te zijn het speelveld blijvend te veranderen, ook al hebben we niet gelijk 17 miljoen Nederlanders mee in de stroom. Max Havelaar heeft tenslotte met zijn koffie die een marktaandeel heeft van een paar procent, uiteindelijk wel grote koffiegiganten in beweging gekregen. Het kan dus wel.
Daarnaast is minstens zo belangrijk dat consumenten, geholpen door vernieuwende koks, supermarkten en culinair journalisten, ook andere menukeuzes maken. Plantaardiger, verser, minder, gevarieerder, gezonder en met zo min mogelijk verspilling. En dat de overheid, last but not least, inzet op het versterken en faciliteren van deze vernieuwing.
Lees ook: Dit zeggen de experts over gezond eten en afvallen
Nieuwsgierig geworden? Wil je zelf bijdragen aan deze transitie maar kan je wel wat hulp gebruiken? In de masterclass voedseltransitie gaan we op zoek naar wat kan zorgen voor doorbraken in ons voedselsysteem. Veel vernieuwende ondernemers en wetenschappers delen hun ervaringen en je krijgt – soms letterlijk – een kijkje in de keuken. Met elkaar kunnen we wel degelijk die golf veroorzaken en het kantelpunt dichterbij brengen.
Kijk voor meer informatie en opgave voor de masterclass op http://transitionacademy.nl/nl/course/masterclass-voedseltransitie/
Sandra van Kampen is oprichter van De schaal van Kampen, haar eigen bedrijf van waaruit ze de voedseltransitie verder versnelt. Voor informatie mail naar sandra@deschaalvankampen.nl of bel 06 – 47096720.
