Hoe veranderen we onze samenleving echt? Jan Jonkers route naar collectieve waarde

De wereld piept en kraakt. We weten inmiddels dat de grote crises van deze tijd – klimaat, biodiversiteit, circulariteit en leefbaarheid – niet los van elkaar staan. Toch blijven we proberen ze stuk voor stuk te repareren met losse projecten, pilots en technologische lapmiddelen, schrijft emeritus hoogleraar Jan Jonker in zijn 35ste en laatste boek Transitie van Betekenis dat zich richt op het creëren van collectieve waarde.

Volgens Jan is het tijd voor iets radicaal anders: een nieuw maatschappelijk contract – niet te verwarren met het Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt – waarin burgers, bedrijven en overheid sámen werken aan oplossingen en waarde creëren voor elkaar én voor de aarde. Maar hoe kunnen we dat organiseren, want tot nu toe komt daar weinig van terecht. Daar spraken Jan en ik over.

“De transitie vraagt om structurele maatregelen, voor de lange termijn. Die moeten het mogelijk maken dat burgers, bedrijven en overheid sámen werken aan verandering en aan waarde die er voor hen toe doet. We hebben niet meer plannen of technologie nodig, maar nieuwe afspraken.”

Wetgeving die verandering tegenwerkt

De huidige wet- en regelgeving zet volgens Jan de rem op vooruitgang. Of je nu samen met vrienden je eigen huis wil bouwen, een circulair kledingmerk wil opzetten of een manier hebt gevonden om kostbare metalen uit afgedankte elektronica te halen – het is bijna onmogelijk om dat te realiseren. Dat zien we ook bij hetkanWEL: mensen die lokale communities opzetten of samen verduurzamen, lopen keer op keer vast op bestaande structuren en regels.

Maar ook schijnbaar simpele dingen kunnen niet. Jan: “Waarom mag je jouw stroom van je zonnepanelen niet koppelen aan die van de buurman? En gewoon een metertje gebruiken om de kosten en opbrengsten te verdelen? Alleen omdat je dan een btw-probleem hebt? En waarom zit er btw op tweedehands goederen? Of nog steeds belasting op arbeid in plaats van op grondstoffen? Waarom worden alle nieuwbouwwijken niet aangesloten op een eigen energiegrid en wordt er niet direct een grijswatersysteem aangelegd om de wc’s mee door te trekken – zoals ze dat in België doen?”

“Dit zijn van die vraagstukken die al jarenlang in de lucht hangen, maar waar niemand zich in de politiek druk om lijkt te maken. Terwijl er ideeën én voorbeelden én oplossingen genoeg.”

Collectieve waarde: de kracht van de samenleving

Volgens Jan moet de grootste verandering richting systeemverandering uit de samenleving zelf komen. “Een nieuwe regering zou dat moeten faciliteren,” zegt hij. “Door basisregels af te spreken en er een langetermijn-, landsoverstijgend belang aan te hangen – zoals we dat doen met de dijken. Anders lukt het niet. Dat hebben we in de afgelopen dertig jaar wel gezien.”

Van verantwoord ondernemen tot transitie-denken

Jan’s interesse in duurzaamheid werd gewekt halverwege de jaren negentig. “Ik werkte als ad interim-directeur van de kwaliteitsdienst voor de industrie,” vertelt hij. “Op een dag stapte een jonge medewerker mijn kamer binnen met de woorden: ‘Er komt iets aan over verantwoord ondernemen — en er schijnt zelfs een norm te komen. Moeten wij daar iets mee?’ Die vraag kwam voor mij volstrekt uit de lucht vallen. Wat was dat eigenlijk, verantwoord ondernemen? Waar ging het over? En hoe kon je daar een norm van maken?”

Uit nieuwsgierigheid trok hij het onderwerp naar zich toe. “Tijdens bedrijfsbezoeken hoorde ik mensen zonder aarzeling zeggen: ‘Dat afval? Dat spoelen we gewoon weg.’ En dat bleek dan om lood of andere vervuilende stoffen te gaan. Als je eenmaal ziet wat er misgaat, kun je niet meer wegkijken.”

De MVO-jaren: leren door te falen

Wat volgde was de periode van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). “In het begin begreep ik er eerlijk gezegd weinig van,” zegt Jan. “Met talloze studenten ben ik erover gaan praten, analyseren, onderzoeken. Dat leidde tot het eerste basisboek over duurzaam ondernemen — een boek dat, eerlijk is eerlijk, volstrekt mislukt was. Keurig netjes functioneel, maar zonder ziel. Toch was het een belangrijke stap: het dwong mij om na te denken over wat duurzaam ondernemen eigenlijk moest betekenen.”

Maar de beweging liep vast. MVO werd al snel overschaduwt door de milieubeweging, die met een opgeheven vingertje sprak over wat er allemaal niet mocht. “De intentie was goed, maar de toon werkte averechts. We raakten verzeild in een wij-tegen-zij-verhaal. Bedrijven als boosdoeners, burgers als zondaars. Foute framing. Dat heeft enorme schade aangericht.”

De politieke doofheid: van Balkenende tot Rutte

Halverwege de jaren negentig was Nederland koploper in duurzaamheid. Maar dat momentum raakten we kwijt — eerst door die ‘kampen’ polarisatie, daarna door politiek gebrek aan lef.

“Zowel onder Balkenende als onder Rutte werden urgente kwesties doorgeschoven,” zegt Jan. “Stikstof, klimaat, drinkwatervervuiling, de bouwcrisis, de materialencrisis – stuk voor stuk signalen van een systeem dat vastloopt. Wat in de jaren negentig nog oplosbaar was met beperkte middelen, is inmiddels uitgegroeid tot een kluwen van crises.”

Van moreel ideaal naar economische opgave

Wat begon met één simpele vraag in 1994 – “Moeten wij iets met die norm voor verantwoord ondernemen?” – groeide bij Jan uit tot een levenslange zoektocht naar betekenisvolle verandering. Rond de eeuwwisseling verschoof duurzaamheid van moreel ideaal en het milieu voorzichtig naar economische én bedrijfskundige opgave. “Als we water besparen, hoeven we dat niet te betalen. Als we grondstoffen slimmer gebruiken, besparen we kosten én kunnen we ze twee keer gebruiken. Dat was nog lang geen circulaire, duurzame economie, maar wel het begin van zakelijk verduurzamen.”

Toch bleef het beleid al die jaren achter. De kaders waren – en zijn – nog steeds lineair, zegt Jan. “Dan probeer je een vierkante bout in een rond gat te draaien. Financieel klopt het niet, fiscaal niet, juridisch is het niet verplicht. Dan blijft het een leuk praatje bij de koffie.”

Een debat zonder gronding

Ook het transitiedebat zelf is volgens Jonker binnen een te kleine kring gebleven. “Je kunt alle transitiedenkers in Nederland in mijn woonkamer kwijt,” zegt hij droog. “Het debat is abstract, vol jargon, en landt niet bij gewone mensen.

Ondernemers die het wél proberen, lopen vast in een systeem dat niet meebeweegt. Ze denken duurzaam en circulair, maar opereren in een lineaire economie. “De lineaire accountant kijkt nog steeds naar korte-termijnwinsten, niet naar maatschappelijke waarde.”

Van woorden naar daden

Wat is er nodig om wél door te pakken? Jan kijkt naar Brussel, waar grondstoffenzekerheid en de klimaatcrisis gelukkig serieuzer wordt besproken.
“In Nederland is de reflex nog te vaak: drie pilots, een positieve evaluatie, een glimlachende wethouder, en daarna niets. Dat is geen transitie. Dat is controle houden over de illusie van vooruitgang.”

Tijd voor volwassen circulariteit en collectieve waarde creatie

Wat nodig is, zegt Jonker, is een nieuw maatschappelijk contract dat duurzaamheid, circulariteit, biodiversiteit en leefbaarheid stevig verankert in wetgeving, onderwijs en praktijk. “Echte verandering ontstaat pas als partijen samen verantwoordelijkheid nemen – en collectieve waarde creëren. Dat noem ik de creatie van collectieve waarde: niet langer winst of eigenbelang als drijfveer, maar betekenis, wederkerigheid en toekomstbestendigheid.”

Zijn oproep voor het creëren van collectieve waarde is eenvoudig, maar dwingend: durf te verbinden, te organiseren en samen te bouwen aan een samenleving die werkt voor iedereen. Hij ziet het voor zich: gemeenschappen die zelf energie, water en voedsel organiseren, met elkaar verbonden in plaats van versnipperd. “We hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden,” zegt hij. “We hoeven alleen maar te kijken hoe het bij onze buren en op kleine schaal al gebeurt.”

De drie principes voor het creëren van collectieve waarde zijn helder:

1. Verbind mensen en hun belangen – iedereen wil energie, water en voedsel.
2. Organiseer het praktisch – zakelijk, professioneel.
3. Creëer waarde – financieel én maatschappelijk.

“Pas als die drie samenkomen, ontstaat echte verandering.”

“We hebben geen blanco start,” zegt hij. “We moeten het doen met wat er is. Juist dáár ligt de uitdaging: bouwen terwijl het huis bewoond is. Makkelijk? Nee. Maar welke keuze hebben we nog?”

Over het boek en het event

Wil je meer weten over het boek? Bezoek dan de bijeenkomst:
Transitie van Betekenis – Werken aan een nieuw maatschappelijk contract
13 november 2025, 13.30 – 17.00 uur
Hogeschool Rotterdam, Kralingse Zoom 91
Tijdens het event zijn er keynotes, workshops en studentenprojecten onder de noemer De Stem van de Toekomst.
🔗 Aanmelden: tinyurl.com/mr49aya8
📖 Meer over het boek: tinyurl.com/ynec4bk5