De Groene Afslag: van circulaire pioniersplek tot permanent paradijs voor verandering

Aan de rand van Bussum staat een oud militair pand van 5.500 m² verscholen in het groen. Twintig jaar lang stond het leeg en op de lijst om gesloopt te worden, maar daar staken Lucas Mol en Sanne Oomen een stokje voor. Met bloed, zweet en tranen toverden ze het om tot het Veranderhuis van Nederland: een circulaire evenementenlocatie, restaurant, hotel en school waar mensen, kunst, design en duurzaamheid samenkomen. Sanne Oomen, een van de architecten van De Groene Afslag, vertelt hoe ze dat aanpakten.

Fotografie: Marie van der Heijden

Op een paar honderd meter van het nieuwe pand ligt de ‘oude’ Groene Afslag: de plek waar Sanne en Lucas begonnen met pionieren. Sanne: “De Groene Afslag zag het levenslicht in 2019 in een oude slaapzalenbarak van de kazerne. We wisten dat de plek tijdelijk was. In eerste instantie mochten we er maar een jaar blijven, maar we dachten wel dat het wat langer zou worden.” Met een kleine lach: “En we kregen gelijk; het werden er zes.”

Een plek van permanente verwondering 

In die eerste zes jaar groeide De Groene Afslag uit tot een icoon van de nieuwe economie. Kritische denkers, pioniers, creatieven, kunstenaars, wetenschappers, investeerders, mensen uit het bedrijfsleven, de overheid en ondernemers worden er verleid om – zoals Lucas Mol het zegt – ‘comfortabel’ uit hun comfortzone te komen. Bezoekers kunnen er evenementen bezoeken, vergaderen, workshops en onderwijsprogramma’s volgen, eten en samenkomen. Er is ruimte voor ontmoeting en gesprekken over manieren van leven en werken die bijdragen aan al het leven op aarde. Dankzij de verhuizing naar het nieuwe pand wordt De Groene Afslag een permanente plek voor verwondering.

Kunst als katalysator

Sanne: “We gebruiken kunst en design als katalysator voor verandering.” Overal in het gebouw zie je werken en toepassingen die je verrassen, verwarren en inspireren. Objecten krijgen een nieuwe functie; oude wastafels zijn nu plantenbakken. Ook hangt het hele pand vol kunst, van een zwevende mensenhaai gemaakt van vishaken van Vincent Mock tot een wandkleed van Claudy Jongstra. En natuurlijk verhuisde ook ‘het huisdier’ mee: Messy, het Monster van COP Ness: een vijf meter lang wezen gemaakt van achthonderd afgedankte spijkerbroeken. Het werd in 2022 gemaakt door Mud Jeans en kunstenaar Billie Achilleos voor COP26.

Sanne: “De ‘oude’ Groene Afslag had al vergaderzalen, werkplekken en een restaurant. Ook was het de thuisbasis van De Groene Afslag School, waar mensen met diverse achtergronden samenkomen om te leren, te experimenteren en de nieuwe economie te verkennen. Ze worden geïnspireerd door de donuteconomie van Kate Raworth, de betekeniseconomie van Kees Klomp en de welzijnseconomie van Katherine Trebeck. De school gaat ook in het nieuwe gebouw door. En wat echt nieuw is: we hebben nu ook een hotel met dertig kamers.”

Dertig hotelkamers 

De dertig hotelkamers zijn kunstwerken op zich. Elke kamer is ontworpen door een kunstenaar, met hergebruikte materialen en een eigen verhaal. Van een Mush Room van paddenstoelen (Barend Bootsma) tot een Walk-in Forest van Antoine Peters, een luchtige Boomtopkamer van Simone Post en Grow Up van de tienjarige kunstenaar Alf – een kinderkamer als levend landschap. Ook de bedden zijn circulair: hergebruikte Auping Auronde-frames, afkomstig uit een Ronald McDonald Huis, opnieuw geschuurd, gelakt en voorzien van duurzame matrassen.

Vergaderruimtes vol verwarring 

Overal in het gebouw zijn kleine grapjes en verrassingen in de ruimtes verwerkt. Waar je ook kijkt, zie je wel iets wat je in verwarring brengt, je laat lachen of waar je vraagtekens bij stelt. De vergaderruimtes zijn allemaal anders ingericht. Er is een rariteitenkabinet vol curiosa, een boardroom waar alles van karton is, en een kleurrijk Circus Andersom waar je op de muur spreuken leest die je laten omdenken. Ook de inboedel van het gesloten Chinese restaurant The Golden River uit Laren kreeg hier een plek.

Sanne vertelt: “Als kind ging ik daar met mijn ouders uit eten. Het is echt cultureel erfgoed in Laren. Van de eigenaar mochten we alles hebben. We konden het tijdelijk opslaan in het Tergooi Ziekenhuis. En nu de kamer is ingericht, is de voormalige eigenaar heel trots.”

Van chaos naar circulair icoon

“De verbouwing was allesbehalve een gemakkelijk project”, vertelt Sanne. “Het voorproces  met alle vergunningen duurde zó lang. We zagen het nieuwe pand elk jaar verder aftakelen. Er waren lekkages en zwammen, maar we zagen vooral hoe de organische materialen, zoals het hout, onder onze handen achteruitgingen. Toch is het gelukt, dankzij impactinvesteerders en een financiering door Triodos Bank. Zij geloofden erin en ook de gemeente ging akkoord.”

Om te zorgen dat de winst van De Groene Afslag weer terugvloeit in de samenleving, is het bedrijf steward owned: drie onafhankelijke stichtingen hebben stemrecht, winstrecht en vetorecht. Daarmee wordt de koers van het bedrijf bepaald door de missie en is het kwetsbaar voor aandeelhouders die uit zijn op winstmaximalisatie.

Licht, transparant gebouw 

Sanne: “Samen met RAU Architecten maakte ik het ontwerp. We wilden er een licht en transparant complex van maken, dat de geschiedenis van het gebouw in ere houdt en waar we zo veel mogelijk oude materialen hergebruikten. Voor onze aannemer Giesbers was dat best een uitdaging, maar ze hebben het geweldig gedaan.”

“Voor ons is circulair niet alleen slim omgaan met materialen”, legt Sanne uit. “Het gaat om zichtbaar maken dat spullen een tweede leven verdienen. Dat je de imperfectie mag omarmen, zoals de vloeren die sporen van slijtage laten zien, of plekken in het plafond waar ooit een muur heeft gestaan. In plaats van online nieuwe troep te bestellen, laten we zien dat oud vaak mooier en sterker is. We probeerden zelfs de kozijnen te leasen, maar dat is helaas niet gelukt.”

Om die oude materialen te bemachtigen, werkten ze met een oogstkaart: een overzicht van materialen die uit het oude gebouw en de omgeving konden worden hergebruikt. Tegelvloeren bleven liggen en een entreewand werd bekleed met een collage van allemaal uit het pand afkomstige onderdelen. “Het hardhout dat we nog konden redden, verwerkten we in het interieur, terwijl we glazen panelen zorgvuldig herstelden. Maar we hebben ook heel veel organisch materiaal moeten weggooien vanwege de zwammen die in het pand zaten”, vertelt Sanne.

Lees ook: Transformatie BosBuren: twee oude loodsen veranderen in een bruisende community

“We oogstten ook materialen uit andere gebouwen. De vensterbanken en vitrage voor de hotelkamers komen bijvoorbeeld uit het oude Tergooi Ziekenhuis, dat werd gesloten. Er komt een buitentrap die is gemaakt van authentieke Bailey-brugdelen uit de Tweede Wereldoorlog. En in het plafond van het horecagebouw zit voor miljoenen aan versnipperde bankbiljetten.” Ze lacht: “Ze hadden natuurlijk geen waarde meer, maar we zeggen wel dat we het duurste plafond ter wereld hebben.”

Zelfs het sanitair heeft een geschiedenis. De wc’s en wasbakken komen uit de Tweede Kamer. “Daar heeft Rutte nog op gezeten”, grinnikt Sanne. “Alles is zorgvuldig uit elkaar gehaald, schoongemaakt en opnieuw goedgekeurd. Dat kon alleen doordat we een goede loodgieter hadden (A. de Jong) die begreep hoe belangrijk hergebruik voor ons was en echt de moeite nam.” Ook Elektricien SDR dacht goed mee over hergebruik, zo is alle basisverlichtinig ‘dead stock’ (oude modellen) en werden de kabelgoten hergebruikt.

Slim en eigenwijs duurzaam

Het verwarmen van zo’n groot gebouw en het gebruik van elektriciteit vragen ook om slimme installaties. “We hebben bijvoorbeeld tweedehands luchtwarmtepompen op het dak. Dat was nog lastig”, vertelt Sanne. “Omdat de luchtwarmtepompen tweedehands zijn, komen ze niet in aanmerking voor subsidie, want ze hebben niet het juiste keurmerk. Daar hebben we ons niet door laten afschrikken en we hebben ze toch aangesloten.”

Op dit moment wordt gewerkt aan een smart grid: een lokaal energienet waarmee De Groene Afslag energie kan uitwisselen met de woningen van de nieuwe wijk Crailo. Eerst verdelen binnen de wijk, pas daarna terugleveren aan het net. “Zo ontstaan er leuke cross-overs met onze buren”, zegt Sanne.

Naast De Groene Afslag verrijst een wijk met CPO-projecten (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap), energiepositieve woningen en houten sociale huurwoningen die direct aansluiten op De Groene Afslag. Voor Sanne voelt die combinatie volkomen logisch. “We wonen straks zelf in ons CPO-project BosBuren, op honderd meter van De Groene Afslag. Het is een voorbeeld van de toekomst waar we naartoe willen.”

Het team staat centraal 

“Maar wat ik echt bijzonder vind, is het team. Toen de openingsdatum dichterbij kwam, dacht niemand dat we het gingen halen. Overal lagen puin en spullen. Maar we hebben het als team gehaald. Iedereen deed mee: koks, kantoormedewerkers, kunstenaars, bouwers. Het werd één grote teambuilding die uitmondde in een climax op het openingsfeest. Het thema was ‘surrealistisch’, omdat het zó onwaarschijnlijk leek dat we dit voor elkaar zouden krijgen. Iedereen kwam verkleed binnen; het werd een ontlading na maanden van hard werken. De Groene Afslag voelde echt van ons allemaal, van het hele team. Het is nog niet af, maar” – Sanne zucht even – “dat is de transitie ook niet.”